Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΝΑΓΚΗΣ ΩΣ ΛΟΓΟΣ ΑΡΣΗΣ ΤΟΥ ΑΔΙΚΟΥ
Κατά το άρθρο 14 ΠΚ, για να επιβληθεί ποινή σε κάποιον δράστη, πρέπει αυτός να ενήργησε ορισμένη πράξη, η οποία να είναι άδικη και καταλογιστή σε ενοχή του, να προβλέπεται και να τιμωρείται από το νόμο. Ένα, λοιπόν, από τα στοιχεία του εγκλήματος είναι και ο άδικος χαρακτήρας της πράξης. Για να θεωρηθεί μια πράξη άδικη και επομένως αξιόποινη, θα πρέπει να μην συντρέχει κάποιος λόγος άρσης του αδίκου, έναν εκ των οποίων συνιστά και η κατάσταση ανάγκης, που προβλέπεται στο άρθρο 25 του Ποινικού Κώδικα.
Σύμφωνα με το άρθρο 25 ΠΚ:
1. Δεν είναι άδικη η πράξη που τελεί κάποιος προς αποτροπή παρόντος και αναπότρεπτου με άλλα μέσα κινδύνου, ο οποίος απειλεί το πρόσωπο ή την περιουσία του ίδιου ή κάποιου άλλου χωρίς δική του υπαιτιότητα, αν η προσβολή που προκλήθηκε στον άλλο είναι σημαντικά κατώτερη κατά το είδος και τη σπουδαιότητα από την προσβολή που απειλήθηκε.
2. Η προηγούμενη διάταξη δεν εφαρμόζεται σε όποιον έχει καθήκον να εκτεθεί στον απειλούμενο κίνδυνο.
3. Η διάταξη του άρθρου 23 έχει αντίστοιχη εφαρμογή και στην περίπτωση αυτού του άρθρου.
Κατάσταση ανάγκης, λοιπόν, είναι η ύπαρξη παρόντα και απειλούντα ορισμένο έννομο αγαθό κινδύνου, που μπορεί να αποτραπεί μόνο με την προσβολή εννόμου αγαθού σημαντικά κατώτερου εκείνου που απειλείται από τον κίνδυνο (π.χ. Ο Α βλέπει ότι έπιασε φωτιά το αυτοκίνητό του και παίρνει αυθαίρετα έναν πυροσβεστήρα από την αυλή του διπλανού σπιτιού του Β, διαπράττοντας το έγκλημα της κλοπής, με απώτερο σκοπό να σβήσει τη φωτιά). Στην περίπτωση αυτή προσβάλλονται αγαθά άσχετου τρίτου, ενώ η πράξη προσβολής τελείται για να αντιμετωπιστεί κίνδυνος που απορρέει από οποιαδήποτε αιτία, όπως από επιθέσεις ζώων, από φυσικές δυνάμεις (π.χ. σεισμό, πλημμύρα), από ασθένεια, από επικίνδυνη κατάσταση πράγματος (π.χ. ετοιμόρροπου κτηρίου), από κοινωνικές ή οικονομικές περιστάσεις (π.χ. ξαφνική οικονομική κατάρρευση), από συμπεριφορά του ίδιου του πράττοντα, ή μπορεί να οφείλεται σε επίθεση άλλου, η οποία όμως δεν πληροί τις προϋποθέσεις της άμυνας, ήτοι του άρθρου 22ΠΚ.
Η κατάσταση ανάγκης, ως λόγος άρσης του αδίκου, προϋποθέτει κίνδυνο παρόντα και άλλως αναπότρεπτο. Πιο συγκεκριμένα:
Α) Πρέπει να υπάρχει κίνδυνος. Ως κίνδυνος νοείται κατάσταση που επιτρέπει, κατά τους κανόνες της κοινής πείρας, την πρόγνωση ότι η περαιτέρω εξέλιξη της καθιστά πολύ πιθανή τη βλάβη ενός εννόμου αγαθού αν δεν ληφθούν αμέσως μέτρα αποτροπής. Ο κίνδυνος αυτός είναι σχετικός. Αρκεί, δηλαδή, και ένας κίνδυνος με μικρή πιθανότητα πραγμάτωσης.
Β) Ο κίνδυνος αυτός πρέπει να είναι παρών. Παρών είναι ο κίνδυνος όταν η επέλευση της βλάβης άρχισε ή επεκτείνεται άμεσα έτσι ώστε και η ελάχιστη καθυστέρηση αντίδρασης να καθιστά βέβαια την επέλευσή της.
Γ) Ο κίνδυνος πρέπει να είναι άλλως αναπότρεπτος. Άλλως αναπότρεπτος είναι ο κίνδυνος που δεν μπορεί να αποτραπεί με άλλον τρόπο παρά μόνο με την προσβολή ξένων αγαθών. Επιπροσθέτως, το μέσο αποτροπής του κινδύνου θα πρέπει να είναι κατάλληλο για τον σκοπό αυτό ή το μοναδικό διαθέσιμο ή το λιγότερο ζημιογόνο, αν υπάρχουν πολλά μέσα για την αποτελεσματική αποτροπή του. Επομένως, η πράξη αποτροπής του ως άνω κινδύνου πρέπει να είναι αναγκαία και πρόσφορη για την αποτροπή αυτή.
Δ) Ο κίνδυνος πρέπει να απειλεί το πρόσωπο (ήτοι τη ζωή, υγεία, προσωπική ελευθερία, τιμή κ.λπ.) ή την περιουσία του ατόμου που βρίσκεται σε κατάσταση ανάγκης, οποιουδήποτε τρίτου, φυσικού ή νομικού προσώπου, της Πολιτείας ή του κοινωνικού συνόλου.
Ε) Το αγαθό που προσβάλλεται να είναι σημαντικά κατώτερο κατ’ είδος και σπουδαιότητα από το αγαθό που απειλείται από τον κίνδυνο. Κατ’ είδος κατώτερο αγαθό είναι το ποιοτικά κατώτερο από κάποιο άλλο (π.χ. το αγαθό της ιδιοκτησίας είναι ποιοτικά κατώτερο του αγαθού της ζωής). Πρέπει να τονιστεί πως το προσβαλλόμενο αγαθό δεν μπορεί να είναι η ανθρώπινη ζωή, που είναι το ανώτερο αγαθό όλων, καθώς τόσο από το Σύνταγμα όσο και από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) απορρέει πως η ανθρώπινη ζωή σε οποιαδήποτε μορφή έχει την ίδια αξία με οποιαδήποτε άλλη. Επομένως, δεν αίρεται το άδικο μιας ανθρωποκτονίας με βάση το άρθρο 25ΠΚ. Τέλος, κατά σπουδαιότητα κατώτερο είναι το αγαθό που είναι ποσοτικά κατώτερο κάποιου άλλου (π.χ. η ελαφρά σωματική βλάβη προσβάλλει το αγαθό της σωματικής ακεραιότητας ελαφρύτερα από τη βαριά σωματική βλάβη.
ΣΤ) Ο απειλούμενος κίνδυνος να μην οφείλεται σε υπαιτιότητα (δόλο ή αμέλεια) του κινδυνεύοντα.
Σημειωτέων, σύμφωνα με την παράγραφο 2 του άρθρου 25ΠΚ, προϋπόθεση για να συντρέχει περίπτωση κατάστασης ανάγκης, που αίρει τον άδικο χαρακτήρα της πράξης, αποτελεί και ο κινδυνεύων να μην έχει το νομικό καθήκον να εκτεθεί στον κίνδυνο. Για παράδειγμα, δηλαδή, ο πυροσβέστης δεν μπορεί να μην πλησιάσει τον τόπο της πυρκαγιάς επειδή υπάρχει κίνδυνος να καεί.
Τέλος, επισημαίνεται πως στην παράγραφο 3 του άρθρου 25ΠΚ προβλέπεται η περίπτωση υπέρβασης των ορίων της κατάστασης ανάγκης, η οποία συντρέχει όταν ο δράστης προξένησε μεγαλύτερη βλάβη από ό,τι ήταν αναγκαίο για να αποτραπεί ο κίνδυνος. Αυτό συμβαίνει για παράδειγμα, όταν ο Α για να εισέλθει στο σπίτι του Β να σβήσει τη φωτιά, καταστρέφει την πανάκριβη εξώπορτα, ενώ μπορούσε να σπάσει μόνο την κλειδαριά.